Дзяржаўная падтрымка сям’і ў Рэспубліцы Беларусь

Для падтрымкі сем’яў з дзецьмі рэалізуецца комплекс мер з асаблівым акцэнтам на шматдзетныя сем’і:

• выплата дапамог у сувязі з нараджэннем і выхаваннем дзяцей;
• прадастаўленне сямейнага капіталу шматдзетным сем’ям;
• сацыяльнае абслугоўванне сем’яў з дзецьмі;
• дзяржаўная падтрымка пры будаўніцтве (рэканструкцыі) жылля;
• забеспячэнне бясплатным харчаваннем дзяцей першых двух гадоў жыцця і іншыя віды дзяржаўнай адраснай сацыяльнай дапамогі;
• гарантыі ў сферы адукацыі, аховы здароўя, пенсійнага, працоўнага, падатковага і жыллёвага заканадаўства.

У рэспубліцы дзейнічае разгалінаваная сістэма дзяржаўных дапамог. У яе ўваходзяць тры групы дапамог: па мацярынстве, сямейныя і па часовай непрацаздольнасці па доглядзе дзяцей - усяго 11 відаў (Закон Рэспублікі Беларусь "Аб дзяржаўных дапамогах сем’ям, якія выхоўваюць дзяцей").

Дапамога па доглядзе дзіцяці ва ўзросце да 3 гадоў устаноўлена на ўзроўні 35-40% сярэднямесячнага заработку па краіне.

Дапамога выплачваецца за ўвесь перыяд догляду дзіцяці да надыходу ўзросту дзіцяці 3 гадоў (у тым ліку пры выхадзе асобы, якая ажыццяўляла догляд дзіцяці, на работу), прычым усім атрымальнікам, незалежна ад узроўню даходаў, факта выплаты страхавых узносаў, занятасці.

Памеры аднаразовых дапамог: пры нараджэнні першага дзіцяці 10 БПМ у сярэднім на душу насельніцтва, пры нараджэнні другога і наступных дзяцей - 14 БПМ.

Расходы на выплату дапамог у адрас сем’яў з дзецьмі ў 2019 годзе склалі Br2,3 млрд, або 1,7% ВУП. Гэта адзін з самых высокіх паказчыкаў адносных расходаў на выплату сямейных дапамог, звязаных з нараджэннем і выхаваннем дзяцей, у еўрапейскай прасторы.

З 2015 года рэалізуецца праграма сямейнага капіталу - аднаразовае прадастаўленне безнаяўнай грашовай выплаты ў памеры $10 тыс. пры нараджэнні (усынаўленні) трэцяга або наступных дзяцей (Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 9 снежня 2014 года № 572 "Аб дадатковых мерах дзяржаўнай падтрымкі сем’яў, якія выхоўваюць дзяцей").

Вынікі пяцігадовай праграмы сямейнага капіталу даказалі яе эфектыўнасць. Тэмп росту колькасці трэціх і наступных дзяцей, народжаных за перыяд праграмы, склаў 140,4% у параўнанні з перыядам 2010-2014 гадоў.

З 1 студзеня 2020 года праграма сямейнага капіталу прадоўжана на новы пяцігадовы тэрмін - па 31 снежня 2024 года ўключна (Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 18 верасня 2019 года № 345).

Асноўныя навацыі праграмы: памер сямейнага капіталу ўстаноўлены ў беларускіх рублях (Br22 500) з далейшай штогадовай індэксацыяй, пашыраны напрамкі датэрміновага выкарыстання з улікам патрэбнасцей  шматдзетных сем’яў (на паляпшэнне жыллёвых умоў маючым у гэтым патрэбу, атрыманне паслуг у сферы аховы здароўя і адукацыі).

Найбольш запатрабаванай у сем’яў, якія выхоўваюць дзяцей, з’яўляецца паслуга пагадзіннага догляду дзяцей (паслуга нянькі). Яна прадастаўляецца сем’ям, якія выхоўваюць дваіх і больш дзяцей, народжаных адначасова (двайняты, трайняты), ва ўзросце да 3 гадоў, дзяцей-інвалідаў ва ўзросце да 18 гадоў. З 2018 года права на паслугу нянькі прадастаўлена таксама сем’ям, дзе абодва бацькі або адзін з бацькоў у няпоўнай сям’і з’яўляюцца інвалідамі I і II груп.

У 2019 годзе паслугай нянькі скарысталіся 2,4 тыс. сем’яў.

Сем’ям, якія выхоўваюць дзяцей-інвалідаў, на базе дамоў-інтэрнатаў для дзяцей-інвалідаў прадастаўляецца паслуга сацыяльнай перадышкі пры захаванні правоў на ўсе сацыяльныя выплаты (не больш за 28 дзён у каляндарным годзе). Яе мэта - даць бацькам (членам сям’і) магчымасць для аднаўлення сіл, вырашэння сямейна-бытавых пытанняў.

Для арганізацыі комплекснага падыходу ў вырашэнні праблем сям’і ў цэнтрах аказваецца паслуга сацыяльнага патранату. У 2019 годзе такую паслугу атрымалі 2,8 тыс. сем’яў з дзецьмі.

Цэнтры сацыяльнага абслугоўвання ажыццяўляюць таксама дзейнасць, накіраваную на папярэджанне насілля адносна жанчын і дзяцей, сямейнага недабрабыту, крызіснай сітуацыі. У выпадку неабходнасці такім асобам прадастаўляецца паслуга часовага прытулку.

Нормы, якія рэгулююць правы асоб з сямейнымі абавязкамі ў працоўных адносінах, закладзены ў Працоўным кодэксе Рэспублікі Беларусь. Асноўныя працоўныя гарантыі распаўсюджваюцца на абодвух бацькоў, у тым ліку на мачыху і айчыма.

Адна з асноўных норм - водпуск па доглядзе дзіцяці да дасягнення ім узросту 3 гадоў. На заканадаўчым узроўні прадастаўлена права сям’і самастойна вызначаць, хто з працуючых бацькоў будзе ажыццяўляць догляд дзіцяці і адпаведна знаходзіцца ў такім водпуску. Сістэма прадастаўлення водпуску гібкая - яго можна падзяліць на часткі любой працягласці.

Прадугледжана права працуючых маці або таты на свабодныя ад работы дні, якія аплачваюцца ў памеры сярэдняй заработнай платы:

• пры выхаванні дзіцяці-інваліда да 18 гадоў - на адзін дадатковы выхадны дзень у месяц, які аплачваецца за кошт сродкаў дзяржаўнага сацыяльнага страхавання;
• пры выхаванні траіх і больш дзяцей да 16 гадоў (дзіцяці-інваліда да 18 гадоў) - на адзін дадатковы выхадны дзець у тыдзень, што аплачваецца за кошт сродкаў наймальніка.  

Устаноўлены абавязак наймальніка запланаваць працоўны водпуск работнікам, жонкі якіх знаходзяцца ў водпуску па цяжарнасці і родах, - у перыяд гэтага водпуску.

Прадугледжана абавязковае прадаўжэнне тэрміну кантракта:

• з працуючай жанчынай, якая знаходзіцца ў водпуску па цяжарнасці і родах, маці (татам дзіцяці замест маці, апекуном), што знаходзіцца ў водпуску па доглядзе дзіцяці да дасягнення ім узросту 3 гадоў, - не менш як да заканчэння названых водпускаў;
• з маці (татам дзіцяці замест маці, апекуном), якая пачала працаваць да або пасля заканчэння водпуску па доглядзе дзіцяці да дасягнення ім узросту 3 гадоў, са згоды - не менш як да дасягнення дзіцем узросту 5 гадоў. 
• Для забеспячэння гендарнага парытэту ў сям’і ў Працоўны кодэкс Рэспублікі Беларусь унесены наступныя навацыі (уступілі ў сілу з 28 лютага 2020 года):
• прадастаўленне тату (айчыму) кароткачасовага водпуску пры нараджэнні дзіцяці па яго заяве (да 14 дзён у першыя 6 месяцаў пасля нараджэння дзіцяці);
• права выбару працоўнага водпуску ў летні час у бацькаў (айчымаў), якія выхоўваюць дзіця з інваліднасцю ва ўзросце да 18 гадоў;
• прадастаўленне тату (айчыму), які выхоўвае дваіх і больш дзяцей ва ўзросце да 14 гадоў (дзіця-інваліда ва ўзросце да 18 гадоў), права выкарыстання працоўнага водпуску да заканчэння 6 месяцаў работы ў наймальніка;
• распаўсюджанне гарантый, прадугледжаных для працуючых жанчын-маці, на працуючых адзінокіх бацькоў, якія выхоўваюць дзяцей.

У мэтах сумяшчэння прафесійных і бацькоўскіх функцый у Працоўным кодэксе Рэспублікі Беларусь урэгуляваны пытанні, звязаныя з дыстанцыйнай занятасцю.

Для маніторынгу за прадастаўленнем поўнага аб’ёму гарантый і льгот шматдзетным сем’ям з 1 студзеня 2020 года ўведзена ў дзеянне адзіная агульнарэспубліканская база даных уліку шматдзетных сем’яў, якія пастаянна пражываюць у Рэспубліцы Беларусь (Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 9 ліпеня 2019 года № 264).

Цяпер у базе даных змешчана інфармацыя аб 106 тыс. шматдзетных сем’яў. Пераважная большасць сем’яў маюць траіх дзяцей - гэта больш за 85 тыс. сем’яў, чацвярых - 15 тыс., пяцярых - амаль 4 тыс. сем’яў. Самы "шматдзетны рэгіён" Беларусі - гэта Брэсцкая вобласць. У Івацэвіцкім раёне Брэсцкай вобласці пражывае і самая шматдзетная сям’я ў краіне - 13 непаўналетніх дзяцей. Яшчэ адна сям’я з Лунінецкага раёна выхоўвае 12 непаўналетніх дзяцей.

Праца мацярынства высока ацэньваецца на дзяржаўным узроўні. Для маці, якія з годнасцю выхавалі пяцярых і больш дзяцей, прадугледжана дзяржаўная ўзнагарода - ордэн Маці. З 1996 года ў краіне ўзнагароджана больш за 10 тыс. маці.